Iedereen heeft wel eens een koekoeksklok gezien (of zelfs gehoord) – misschien heb je het geluk er een te bezitten, of heb je er een gezien toen je langs een oude antiekwinkel liep; misschien hadden je grootouders er een in hun woonkamer en roept het geluid van een koekoeksvogel dierbare herinneringen op aan die tijd; of voor degenen onder ons die het geluk hebben het Zwarte Woud in Duitsland te hebben bezocht, misschien heb je daar een van de vele werkplaatsen van koekoeksklokkenmakers bezocht en honderden koekoeksklokken gezien en gehoord!
Een koekoeksklok is een prachtig tijdwaarnemingsinstrument dat mechanisch en muzikaal van aard is, maar ook een prachtig bewegend kunstwerk dat de antithese is van het eeuwenoude houtbewerkingsambacht en bij velen geliefd is als veel meer dan de som der delen. Het wordt door sommigen misschien gezien als een verloren relikwie van lang geleden, maar er zijn tegenwoordig meer koekoeksklok ontwerpen dan ooit tevoren. Hoewel er tegenwoordig verschillende soorten koekoeksklokken zijn, zoals moderne koekoeksklokken, bestaan er nog steeds de zeer populaire originele mechanische koekoeksklokken van ‘1 dag’ en ‘8 dagen’, die tijdloos zijn in hun uiterlijk en hun mechanische binnenwerk, en waarvan vele nog steeds gesneden zijn uit hun oorspronkelijke materiaal van lindehout uit het Zwarte Woud in Duitsland. Tegen alle verwachtingen in heeft de iconische koekoeksklok van weleer het industriële tijdperk overleefd en is nog steeds een handgemaakt en gewaardeerd bezit in elk huis of moderne ruimte.
De oorsprong van de koekoeksklok
Voordat er mechanische klokken bestonden, waren er vele methoden om de tijd vrij nauwkeurig bij te houden. De Egyptenaren hadden de zonnewijzer, die de beweging van de zon aan de hemel volgde met behulp van grote obelisken die een schaduw op de grond wierpen. De Chinezen hadden de “kaarsenklok” die het branden van een nauwkeurig gemaakte kaars gebruikte om de tijd te meten. De oude Grieken en ook Arabische ingenieurs hadden een manier om de tijd bij te houden met behulp van water en een ‘ontsnappingsmechanisme’ dat gebruik maakte van een stel tandwielen en gewichten. Dit was toen een voorloper van de slingeruurwerken die rond de 14e eeuw in Europa populair werden, wat leidde tot de uitvinding van de veerklokken van de 15e tot 17e eeuw, de basis van de klok zoals we die nu kennen, die veren, wielen en tandwielen gebruiken om de tijd veel nauwkeuriger te meten.
Men gelooft dat in de 18e eeuw boeren in het zuidwesten van Duitsland koekoeksklokken gingen maken met behulp van boomstammen uit het Zwarte Woud. Dit wordt algemeen aangenomen als de tijd en de plaats van de geboorte van de koekoeksklok. Het verhaal gaat dat de boeren tijdens de winters hun tijd staken in het maken van deze muzikale koekoeksklokken, die verkocht konden worden om in hun levensonderhoud te voorzien terwijl hun boerderij stil lag.
Maar wie precies de allereerste koekoeksklok maakte is nog steeds niet bekend. Lange tijd is de koekoeksklok toegeschreven aan Franz Anton Ketterer, een bekende klokkenmaker die rond de jaren 1730 opereerde vanuit het dorp Schönwald in het Zwarte Woud (een dorp waar veel koekoeksklokkenmakers tot op de dag van vandaag werkplaatsen hebben). Er wordt echter ook betwist dat Michael Dilger & Matthäus Hummel de hand gehad kunnen hebben in het maken van de eerste standaard koekoeksklok in 1742. Het debat gaat nog steeds door.
Een Duits icoon
De koekoeksklok is een Duits icoon, en tot op de dag van vandaag worden bijna alle modellen geproduceerd in de streek van het Zwarte Woud in Duitsland door vele werkplaatsen die opereren onder dezelfde familienamen die al eeuwenlang in de koekoeksklokkenmakerij actief zijn. Tot deze namen behoren ‘Trenkle Uhren’, ‘August Schwer’, ‘Hönes’, ‘Hekas’, ‘Engstler’, ‘Rombach & Haas’ en het nu gesloten ‘Hubert Herr’.
De moderne klokkenmakers zijn net zo toegewijd aan het ambacht van koekoeksklokken maken als de vroege makers. Het beroemdste ontwerp van koekoeksklokken stamt uit de 19e eeuw en toont een huis in de Alpen, een zogenaamde “koekoeksklok in chaletstijl”, die versierd is met voorwerpen die kenmerkend zijn voor de regio, zoals houthakkers, bierdrinkers in lederhosen, herten, beren en dennenbomen. Een andere vroege koekoeksklokstijl heet de ‘spoorwegkoekoeksklok’, die gebaseerd is op het oorspronkelijke ontwerp van een ‘spoorwegseinhuisje’ en nog steeds verkrijgbaar is voor wie de voorkeur geeft aan prachtig versierde koekoeksklokken in ‘antieke stijl’. Later werden ook verschillende andere stijlen beroemd, waarbij ingewikkeld houtsnijwerk een belangrijke stijl van koekoeksklokken werd, waarbij de ‘vogel-en-bladeren koekoeksklokken’ en de ‘jacht-stijl koekoeksklokken’ twee van de meest gewaardeerde thema’s van de ‘gesneden-stijl koekoeksklokken’ werden.
Koekoeksklokken maken – een veeleisend ambacht met een rijke geschiedenis
De productie van koekoeksklokken is een veeleisend ambacht en vereist jaren van hard werken en toewijding om perfectie te bereiken. In het Beierse tijdperk in Duitsland waren er slechts enkele koekoeksklokkenmakers. Het ambacht verspreidde zich echter snel, en uiteindelijk werd het Zwarte Woud het centrum van de koekoeksklokkenproductie.
Wat dit ambacht erg moeilijk maakt is de houtselectie en de zorg die wordt besteed aan het maken van hoogwaardige koekoeksklokken uit dit hout. Lindehout is altijd de meest geschikte houtsoort geweest voor de fabricage van koekoeksklokken, gekozen vanwege het gemak waarmee het door een meestersnijder gesneden kan worden. Het hout moet vele jaren worden gesneden voordat de eigenlijke klok wordt gemaakt, en voor perfect snijwerk en de vervaardiging van een koekoeksklok van goede kwaliteit moet het hout jarenlang zorgvuldig worden gedroogd voordat het wordt bewerkt, zodat het niet barst of splintert. Voor de volledige fabricage is een heel team van gespecialiseerde ambachtslieden nodig – houtbewerkers, schilders, snijders en monteurs – om de grondstoffen tot het uiteindelijke eindproduct te brengen. Naast de kunstige behuizing van de klok is de vervaardiging van het binnenste mechanische uurwerk en de muzikale elementen van de koekoeksklok een lastige klus, die grote vaardigheid en perfectie vereist van de monteur en de klokkenmaker. De meeste koekoeksklokkenmakers in het Zwarte Woud in Duitsland houden zich bezig met het ambacht als onderdeel van een familiebedrijf of als onderdeel van de huisindustrie die zo kenmerkend is geworden voor die streek. Daarom is alle kennis over het ambacht van koekoeksklokken maken van generatie op generatie overgegaan op families en stedelingen in die regio.